محمدابراهیم باستانی پاریزی، تاریخ‌دان، نویسنده، پژوهشگر، شاعر، موسیقی‌پژوه و استاد دانشگاه تهران بود که بسیاری او را «مورخ مردم» می‌دانند.

مجید تفرشی - کارشناس تاریخ - درباره این شخصیت فرهنگی و ادبی نوشته است: باستانی و فرهیختگانی مانند او وظیفه‌شان بازخوانی و روخوانی تحقیقات خودشان و دیگران در کلاس درس نبود. نکاتی که باستانی در کلاس درس ارائه می‌کرد شاید برخی از نظر کمی به نظر نمی‌آمد، ولی از نظر کیفی و محتوایی فرازهای هوشمندانه‌ای بود که از نظر من عصاره و چکیده دانش و تجربه علمی و همچنین خوشه‌ای سخاوتمندانه از زندگی، زمانه و کارنامه او بود که از ساعت‌ها روخوانی و جزوه‌نویسی مرسوم در کلاس‌های دانشگاه پربارتر بود و دانشجوی مستعد و کوشا و باسواد را به اندیشه و تحقیقی ژرف‌تر رهنمون می‌کرد. خوب یادم می‌آید که در آن زمان، عده‌ای از دانشجویان و حتی استادان با نیش و کنایه می‌گفتند که باستانی پاریزی مورخ جدی نیست و اغلب به موضوعات کم‌اهمیتی مثل زندگی مردم عادی، ولایات دورافتاده و خانواده‌های کم‌اهمیت می‌پردازد که در تاریخ جایگاه مهمی ندارند. من در آن زمان به لحاظ غریزی و کمی تجربه متوجه بی‌پایه بودن این دیدگاه و ارزش انکارنشدنی پژوهش‌ها و آثار امثال باستانی پاریزی بودم ولی چند سالی طول کشید تا به‌طور اساسی و علمی به اهمیت واقعی و جایگاه کم‌نظیر استادم پی ببرم.

او در بخش دیگر این یادداشت عنوان کرده است: در طول چند سالی که از نزدیک با مؤسسات دانشگاهی و آرشیوهای اسناد تاریخی در غرب و به‌خصوص بریتانیا همکاری و مراوده دارم، دریافته‌ام که سه عرصه تاریخ خانواده‌ها، تاریخ محلی و تاریخ مردم چه جایگاه ویژه و بی‌بدیلی در مطالعات تاریخی در جهان دارد. این ارزش‌گذاری از دو وجه قابل تأمل است؛ از یک سو بدون بررسی دقیق مسائل مختلف ولایات مختلف و تحولات محلی، پژوهش در تاریخ خانواده‌ها و زندگی مردمان، به خصوص لایه‌های زیرین جامعه هرگز نمی‌توان به درستی و کمال تاریخ یک ملت را نوشت. دیگر آن‌که مطالعات تاریخ محلی، تاریخ خانواده‌ها و تاریخ مردم پل ارتباطی است بین تاریخ‌نگاری حرفه‌ای و مخاطبان عام و راه نجاتی است برای رهانیدن تاریخ از رشته‌ای خاص برای مخاطب خاص. اکنون مطالعات تاریخ محلی، خانواده‌ها و مردم از جایگاه ویژه، فاخر و غیرقابل انکاری در عرصه تاریخ‌نگاری در جهان برخوردار است. در ایران نیز، به خصوص در سال‌های اخیر، به تدریج این قبیل تحقیقات، ارزش و جایگاه خود را بازیافته است. این البته پیامد و نتیجه تلاش‌های بی‌دریغ و بی‌ادعای باستانی پاریزی به‌عنوان پیشاهنگ این قبیل مطالعات در ایران و جهان فارسی‌زبان است. برای نمونه و برای نشان دادن حوزه پژوهش‌های باستانی پاریزی، بر اساس آمارهای رسمی منتشرشده، در آرشیو ملی بریتانیا، که یکی از بزرگترین و پرمراجعه‌ترین آرشیوهای جهان است، حدود دو سوم مراجعه‌کنندگان، کسانی هستند که در پی تحقیقات مطالعات محلی و خانواده‌ها هستند و دیگر محققان اعم از پژوهشگران تاریخ سیاسی و دیپلماسی و دیگر رشته‌ها جمعاً یک‌سوم مراجعان به این آرشیو را تشکیل می‌دهند. متأسفانه در ایران عده‌ای تصور کرده‌اند که تاریخ‌نویسی برای مردم و مخاطب عام لزوماً به منزله سخیف‌نویسی و تاریخ‌نگاری کم‌ارزش و کم‌محتوا یا رونویسی از کار دیگران است. حال آن‌که هنر و مهارت باستانی پاریزی در آن است که بدون کاستن از ارزش و وزن علمی و پژوهشی_اورژینال بودن کارش، با درآمیختن تاریخ با حکایات جذاب، آموزنده و خواندنی، به تعبیر خاص خودش: «تاریخ تلخ را با شیر و شکر بیامیزد و به کام مردم شیرین کند».

تفرشی به توجه به مدیران میانه و محلی و ارزش آنان در شناخت تحولات تاریخی به‌عنوان یکی دیگر از نکاتی که از باستانی پاریزی و آثار او آموخته است، اشاره کرده و نوشته است: ما در ایران غالباً به زندگی شاهان و وزیران و حداکثر نمایندگان مجلس توجه داریم. توجه خاص باستانی پاریزی به زندگی افراد کمتر شناخته‌شده یا در تاریخ مورد توجه قرار گرفته‌نشده بسیار ستودنی و مرجعی مهم است. این اهمیت آن‌جا بیشتر نمایان می‌شود که توجه داشته باشیم که اطلاعات ما از مسئولان محلی و مدیران میانه ایران بسیار کم است و بانک اطلاعاتی جدی و منبع قابل اعتماد یکپارچه‌ای در ایران در این‌باره وجود ندارد. یکی دیگر از نکاتی که از استادم باستانی پاریزی آموختم و امیدوارم هرگز از یاد نبرم، مساله بررسی اشتباهات توسط خود پژوهشگر و به تعبیر خاص باستانی «خودمشت و مالی» است. عرصه پژوهش‌های تخصصی و به‌خصوص تاریخی، گاهی حس ناپسندی را به آدمی القا می‌کند که از انتقاد سالم دیگران آزرده شود و خود نیز به بازنگری و اصلاح اشتباهاتش دست نزند. باستانی از نخستین کسانی در ایران بود که با شهامت با اذعان به این اصل بدیهی که انسان جایزالخطا و بلکه واجب‌الخطا است، شجاعانه، بیش از دیگران و پیش از دیگران به اشتباهات و سهویات نوشته‌های خود توجه کرده است. دیگر نکته‌ای که از باستانی باید یاد کنم اصطلاح مشهور او درباره «آرشیو و مارشیو» است. باستانی به من یاد داده این است که آرشیو به معنای محلی برای حفظ و طبقه‌بندی و ارائه اسناد به علاقه‌مندان و پژوهشگران است. در واقع اهمیت و کمال یک آرشیو به باز بودن در آن به روی محققان است. اگر چنین نباشد باید به آن مرکز به جای آرشیو عنوان مارشیو داد که در واقع گنجی است که ماری بر سر آن نشسته و مانع استفاده عمومی از آن می‌شود و بود و نبود آن یکسان است.

این پژوهشگر تاریخ در پایان نوشته است: آخرین نکته‌ای که از استادم محمدابراهیم باستانی پاریزی به یادگار دارم این است که برخلاف توهم عوام و حتی برخی از کوته‌اندیشان عرصه تاریخ‌نگاری، اسناد تاریخی، چه منتشرشده و چه منتشرنشده، اوراق یک‌بارمصرفی نیستند که با استفاده یک محقق یا حتی انتشار کامل آن‌ها از اعتبار ساقط شوند و دیگر به درد کس دیگری نخورند. باستانی معتقد است که ده‌ها و صدها نفر می‌توانند روی یک سند تاریخی کار کرده و تحقیقات و نظرات متفاوتی را بر اساس آن سند انجام دهند. چنان که خود باستانی در آثار مختلفش با مهارت و استادی مفاهیم و مطالبی را از منابع و اسناد بیرون کشیده و عرضه کرده که چندین محقق قبل از او که بر روی همین منبع کار کرده بودند به آن توجهی نکرده بودند.

***

محمدابراهیم باستانی پاریزی ۳ دی‌ماه ۱۳۰۴ در پاریز، از توابع شهرستان سیرجان در استان کرمان متولد شد و پنجم فروردین‌ماه سال ۱۳۹۳ به‌علت بیماری کبد در بیمارستان مهر تهران در گذشت.

از آثار او به «پیغمبر دزدان»، «نشریه فرهنگ کرمان»، «راهنمای آثار تاریخی کرمان»، «تاریخ کرمان»، «منابع و مآخذ تاریخ کرمان» و «سلجوقیان و غز در کرمان» می‌توان اشاره کرد.