- قياس منصوص العله:

قياس منصوص العله آن است كه علّت حكم از زبان شارع فهميده شود. مانند اين كه آيه‌ي مربوط به حرمت شراب خواري و قمار بازي، اين كارها را عملي شيطاني دانسته و آن‌ها را حرام كرده و مي‌توان گفت اقسام ديگر مسكرات نيز به همين علّت حرامند.

در حقوق موضوعه مي‌توان مادة 195 قانون مدني را مثالي براي تصريح به علّت دانست و با آن قياسي تشكيل داد، مادة مزبور چنين است: «اگر كسي در حال مستي يا بيهوشي يا در خواب معامله نمايد آن معامله به واسطة فقدان قصد باطل است» و قياس منصوص العله‌اي كه مي‌توان تشكيل داد چنين است: معاملة مكره اگر به سر حدّ فقدان قصد برسد، باطل است. به قياس بر معاملة مست و بيهوش و شخص خواب رفته و به استناد مادة 195 ق. مدني كه علّت باطلان معاملة اين عدّه را فقدان قصد دانسته است.

نكته: بيش‌تر علماي شيعه قياس منصوص العله را حجّت مي‌دانند و استدلال آن‌ها اين است كه در صورت تصريح شارع به علّت حكم در موردي، قضيه از صورت قياس شرعي و تمثيل منطقي خارج شده به شكل قياس منطقي درمي‌آيدكه دلالت عقلي و قطعي است و به فرض اين كه ظنّي هم باشد از قبيل ظن حاصل از دلالت الفاظ است كه حجّيت آن‌ها مسلّم مي‌باشد.

2- قياس مستنبط العله:

قياس مستنبط العله آن است كه عليّت را از كلام شارع و قانونگذار نتوان فهميد بلكه عقل آن را درك و استنباط مي‌كند.

نكته: سنّيان چنين قياسي را حجّت مي‌دانند در حالي كه شيعيان آن را حجّت ندانسته عمل به آن را حرام مي‌دانند و اين مسأله از نظر شيعه ضروري و بديهي است.

3- قياس جَليّ (بر وزن عَليّ):

قياس جَليّ قياسي است كه قطعاً بدانيم جهات افتراق فرع و اصل تأثيري در حكم قضيه ندارد مانند قياس زن بر مرد در اثبات احكام آن‌ها و قياس ثمن بر مبيع از لحاظ احكام آن‌ها و قياس وصيت براي كافر ذمي بر هبه براي او با در نظر گرفتن اين كه فارق آن دو كه مرگ و زندگي وصي و واهب است تأثيري در تمليك ندارد.

نكته: قياس اولويت از اين قبيل است و مقصود از آن قياسي است كه علّت حكم در فرع قوي‌تر از اصل باشد.

نكته: قياس جليّ منحصر به قياس اولويت نيست بلكه هر جا يقين به نفي تأثير فارق داشته باشيم، آن را قياس جليّ گويند.

4- قياس خفيّ:

قياس خفيّ آن است كه به طور قطع ندانيم كه جهت افتراق فرع و اصل تأثيري در حكم ندارد بلكه ظن به عدم تأثير آن حاصل شود. مثلاً مي‌دانيم در موردي كه كسي ديگري را عدواناً با شمشير و آلات برنده‌ ديگر بكشد، قصاص خواهد شد اما در موردي كه قتل به وسيلة جسم سنگيني ايجاد شده باشد قطعاً نمي‌دانيم كه كيفيت آلت قتل در حكم مسأله مؤثر است يا خير و فقط ظن به عدم تأثير آن داريم. چنين مواردي را قياس خفيّ گويند.

نكته: قياس خفيّ به عقيدة سنّيان حجّت است و به عقيدة شيعيان حجّت نيست.

نكته: در حالي كه علماي سنّي، قياس را چهارمين دليل استنباط احكام و در رديف قرآن و سنت و اجماع آورده‌اند علماي شيعه حرمت عمل به آن را از ضروريات مذهب شمرده‌اند.