فرض مسأله این است که شارع ما را از انجام معامله ای نهی کرده است و ما معامله را انجام می دهیم. حال می خواهیم بدانیم معامله فاسد و باطل هست یا خیر؟ در اینجا باید به دو مورد مجزا توجه داشته باشیم:

الف. گاهی اوقات نهی در معامله فقط به خود معامله تعلّق می گیرد، اصطلاحاً به معامله سبب می گویند یعنی شارع فقط می خواهد که فرد آن معامله را انجام ندهد و بر فرض انجام دادن معامله معامله صحیح است، که به آن نهی در سبب می گویند یعنی اگر نهی در سبب باشد مفسد نیست. مثلاً: خداوند گفته روز جمعه وقتی اذان ظهر را شنیدی بشتاب بسوی خدا و بیع را رها کن. در اینجا فرد از معامله کردن نهی شده است، حال اگر شخصی در این زمان معامله ای انجام دهد، هر چند مرتکب فعل حرام شده است ولی اثر معامله وجود دارد و معامله صحیح است. در اینجا نهی در معامله مفسد نیست.

ب. در اکثر موارد نهی در معاملات به اثر معامله تعلق می گیرد یعنی به مسبّب یعنی وقتی شارع انجام معامله ای را نهی می کند، اثر آن را هم نمی خواهد. در نتیجه چنانچه چنین معامله ای انجام شود، معاملعه باطل است. مثلاً شارع گفته که با محارم نکاح نکنید. چنانچه فردی با محارم نکاح کند، علاوه بر ارتکاب فعل حرام نکاح هم باطل است یا در جای دیگر شارع گفته است که بیع غرری انجام نده، یعنی هم حرام و هم باطل است.

نکته: اصولاً نهی در معاملات به مسبّب و اثر تعلق می گیرد.

نکته: نگاه به اجنبی حرام و شرعاً ممنوع است. حال هرگاه این کار همراه با انجام بیع باشد می توان گفت چنین معاشرتی حرام است ولی نمی توان گفت بیع و فروش باطل است و موجب نقل و انتقال مبیع نمی‌باشد.

نکته: استخدام بیگانگان بدون پروانة کار به موجب ماده 59 مکرر قانون کار و تبصرة آن، زندان، جزای نقدی، اخراج و ممنوعیت ورود مجدد داشته ولی قرار داد کار باطل اعلام نشده (در قانون کار بعد از انقلاب این ماده حذف شده است).

نکته: خواستگاری از زنی که در عدّة دیگری باشد، شرعاً حرام است ولی اگر این عمل حرام انجام گیرد و بعد از عدّة منجر به نکاح شود، آن نکاح باطل نخواهد بود.

نکته: خواستگاری از زنی که نامزد دیگری است شرعاً حرام است ولی اگر این کار حرام انجام و منتهی به عقد نکاح شود، نکاح درست است.

نکته: نمی توان گفت در همه جا نهی موجب فساد است یا در هیچ جا موجب فساد نیست بلکه باید در هر مورد با بررسی دقیق قانون یا با توجه به مقررات دیگر ضمانت اجرای مناسبی برای آن پیدا کرد.

نکته: در ایام عادت، در حال احرام، در حال روزه و در مساجد و مشاهد مشرفه نزدیکی حرام است ولی موجب نفی ولد و سلب نسب نمی باشد.

نکته: غشّ در معامله منهی عنه است و صور گوناگونی دارد که در برخی از آنها معامله صحیح است و خیاری و در برخی باطل، مثلا فروش شیر آمیخته با آب یا روغن مخلوط از بد و خوب یا چای مخلوط حرام است ولی معامله باطل نیست بلکه موجب خیار است برعکس معامله با سکّه قلب یا اسکناس جعلی غش و حرام و باطل و موجب ضمان است.

نکته: دادن اجرت، رشوه و انجام معامله محاباتی یعنی معامله به کمتر از نرخ به مقدار بسیار کم، با قاضی و برای قضاوت او حرام و باطل و موجب ضمان است یعنی قاضی باید آنچه را گرفته پس بدهد.