مطابق ماده 6 ق. تجارت همة تجار غير از كسبة جزء مكلف به داشتن دفاتر تجاري هستند. دفاتر تجاري اجباري از قرار ذيل است:
1-دفتر روزنامه:
- دفتر كل: دفتري است كه كليه معاملات تاجر از دفتر روزنامه استخراج و با توجه به نوع آن در دفتر كل درج ميگردد. اين امر حداقل هفتهاي يك بار بايد صورت گيرد (ماده 8 ق. تجارت).
- دفتر دارايي: دفتر دارايي بيلان مالي تاجر است. تاجر بايد كليه دارايي اعم از اموال منقول و غيرمنقول و كلية قروض خود را در اين دفتر قيد نمايد. تاجر بايستي سالي يك بار اين اقدام را به عمل آورد و بايستي تا 15 فروردين ماه سال بعد اين امر انجام شده باشد (ماده 9 ق. تجارت).
- دفتر كپيه: كليه مراسلات و مخابرات و صورت حسابهاي صادره تاجر به ترتيب تاريخ صدور در دفتر كپيه قيد ميشود (ماده 10 ق. تجارت).
نكته: مراسلات، مخابرات و صورت حسابهاي وارده تاجر مطابق تبصره ماده 10 ق. تجارت به ترتيب تاريخ ورود در لفاف مخصوصي ضبط خواهد شد.
نكته: دفاتر فوقالاشعار غير از دفتر كپيه قبل از آن كه چيزي در آن نوشته شود بايستي از طرف نمايندة اداره ثبت امضاء گردد (ماده 11 ق. تجارت).
نكته: مطابق ماده 13 ق. تجارت دفاتر تجاري تاجر بايستي از ختم هر سالي تا حداقل 10 سال نگهداري شود.
نكته: دفاتر تجاري فوقالاشعار و ساير دفاتري كه تاجر در امور تجارتي خود به كار ميبرد (حتي يك دفتر معمولي) چنانچه مطابق مقررات قانون تجارت تنظيم شده باشد، مستنداً به ماده 14 ق. تجارت بين تجار در امور تجاري قابليت استناد دارد و چنانچه مطابق مقررات قانون تجارت تنظيم نشده باشد، فقط عليه آن تاجر قابليت استناد دارد.
سؤال: ضمانت اجراي نداشتن دفاتر تجاري چيست؟
ضمانت اجراي نداشتن دفاتر تجاري مطابق ماده 15 ق. تجارت فقط جزاي نقدي است.
سؤال: ضمانت اجراي عدم امضاي دفاتر تاجر مطابق ماده 11 از ناحيه نمايندة اداره ثبت چيست؟ ضمانت اجراي آن جزاي نقدي است.
نكته: بنابراين در دو سؤال فوقالاشعار يعني نداشتن دفتر تجاري و يا عدم امضاي دفتر از ناحيه نمايندة اداره ثبت، در هيچ صورتي موجب ورشكستگي تاجر نميشود زيرا مطابق ماده 412 ق. تجارت تنها دليل ورشكستگي تاجر توقف در تأديه ديون ميباشد اما بايد توجه داشت اگر تاجري، متوقف در تأديه ديون خود باشد و دفاتر تجاري نداشته باشد و يا دفاتر تجاري او مرتب نباشد، در اين صورت با توجه به ماده 542 ق. تجارت از يك طرف تاجر محتمل است به مجازات جرم ورشكسته به تقصير محكوم گردد و از طرف ديگر با توجه به ماده 15 ق. تجارت به جزاي نقدي محكوم ميشود.
نكته: تاجري كه فاقد دفاتر تجاري باشد يا دفاتر تجاري او مرتب نباشد، ادارة دارايي ماليات علي الرأس براي او تعيين مينمايد