ماده504) معسر از هزينة دادرسي كسي است كه به واسطة عدم كفايت دارايي يا عدم دسترسي به مال خود به طور موقت قادر به تأدية آن نيست.

1- عموم اشخاص اعم از حقيقي و حقوقي موظف به پرداخت هزينة دادرسي مي‌باشند و معافيت از پرداخت هزينة دادرسي امري خلاف اصل است كه محتاج به تصريح قانون يا اخذ حكم اعسار از پرداخت هزينة دادرسي مي‌باشد.

ماده505) ادعاي اعسار از پرداخت هزينة دادرسي ضمن درخواست نخستين يا تجديدنظر يا فرجام مطرح خواهد شد. طرح اين ادعا به موجب دادخواست جداگانه نيز ممكن است. اظهارنظر در مورد اعسار از هزينة تجديدنظرخواهي و يا فرجام‌خواهي با دادگاهي مي‌باشد كه رأي مورد درخواست تجديدنظر و يا فرجام را صادر نموده است.

1- اعسار از هزينة دادرسي مرحلة بدوي با همان دادگاهي است كه صلاحيت رسيدگي نخستين به دعواي اصلي را دارد و يا ابتدا به آن رسيدگي نموده است.

2- اعسار از هزينة دادرسي مرحلة تجديدنظر در صلاحيت همان دادگاه نخستين است كه به دعواي اصلي رسيدگي نموده است.

3- اعسار از هزينة دادرسي مرحلة فرجام در صلاحيت آن دادگاهي است كه از رأي آن دادگاه فرجام خواهي شده است.

ماده506) در صورتي كه دليل اعسار شهادت شهود باشد، بايد شهادت كتبي حداقل دو نفر از اشخاصي كه از وضعيت مالي و زندگاني او مطلع مي‌باشند به دادخواست ضميمه شود.

در شهادت نامه، مشخصات و شغل و وسيلة امرار معاش مدعي اعسار و عدم تمكّن مالي او براي تأدية هزينة دادرسي با تعيين مبلغ آن بايد تصريح شده و شهود منشاء اطلاعات و مشخصات كامل و اقامتگاه خود را به طور روشن ذكر نمايند.

1- مطابق اين ماده، اعسار از هزينة دادرسي با شهادت شهود قابل اثبات مي‌باشد.

ماده507) مدير دفتر ظرف دو روز از تاريخ وصول دادخواست اعسار، پرونده را به نظر قاضي دادگاه مي‌رساند تا چنان‌چه حضور شهود را در جلسة دادرسي لازم بداند به مدعي اعسار اخطار شود كه در روز مقرر شهود خود را حاضر نمايد.

مدير دفتر نسخة ديگر دادخواست را براي طرف دعواي اصلي ارسال و در ضمن روز جلسة دادرسي را تعيين و ابلاغ مي‌نمايد. به هر حال حكم صادره در خصوص اعسار، حضوري محسوب است.

1- حضور شهود در جلسة دادرسي متشكله جهت رسيدگي به ادعاي اعسار الزامي نمي‌باشد مگر اين كه قاضي دادگاه حضور شهود را در جلسة دادرسي لازم بداند.

2- مطابق قسمت اخير اين ماده حاضر يا غايب بودن طرف دعوا تأثيري بر رأي دادگاه ندارد و در هرحال رأي دادگاه حضوري است.

ماده508) معافيت از هزينة دادرسي بايد براي هر دعوا به طور جداگانه تحصيل شود ولي معسر مي‌تواند در تمام مراحل مربوط به همان دعوا از معافيت استفاده كند.

1- حكمي كه قبلاً در دعوايي بر اعسار كسي صادر شده باشد دليل اعسار او در دعواي ديگر نمي‌باشد.

ماده509) در مورد دعاوي متعددي كه مدعي اعسار بر يك نفر هم‌زمان اقامه مي‌نمايد حكم اعساري كه نسبت به يكي از دعاوي صادر شود نسبت به بقية دعاوي نيز مؤثر خواهد بود.

1- شرط اعمال اين ماده عبارت است از:

الف) خواندة تمامي دعاوي واحد باشد.

ب) زمان اقامة تمامي دعاوي يكسان باشد.

ماده510) اگر معسر فوت شود، ورثه نمي‌توانند از حكم اعسار هزينة دادرسي مورث استفاده نمايند، لكن فوت مورث در هر يك از دادرسي‌هاي نخستين و تجديدنظر و فرجام مانع جريان دادرسي در آن مرحله نيست و هزينة دادرسي از ورثه مطالبه مي‌شود مگر آن كه ورثه نيز اعسار خود را ثابت نمايند.

1- اعسار مورث دليل اعسار ورثه نمي‌باشد. بنابراين پس از فوت مورث ورثه بايد هزينة دادرسي را پرداخت نمايند مگر اين كه ورثه نيز اعسار خود را ثابت نمايند.

ماده511) هرگاه مدعي اعسار در دعواي اصلي محكوم له واقع شود و از اعسار خارج گردد، هزينة دادرسي از او دريافت خواهد شد.

1- اخذ هزينة دادرسي از مدعي اعسار منوط به محكوم‌له واقع شدن او در دعواي اصلي نمي‌باشد بلكه هرگاه معسر به تأدية تمام يا قسمتي از هزينة دادرسي متمكن گردد، ملزم به تأدية آن خواهد بود.

ماده512) از تاجر، دادخواست اعسار پذيرفته نمي‌شود. تاجري كه مدعي اعسار نسبت به هزينة دادرسي مي‌باشد بايد برابر مقررات قانون تجارت دادخواست ورشكستگي دهد. كسبة جزء مشمول اين ماده نخواهند بود.

1- كسبة جزء، تاجر محسوب مي‌شوند ليكن از يكسري از تكاليف تجار معاف مي‌باشند.

ماده513) پس از اثبات اعسار، معسر مي‌تواند از مزاياي زير استفاده نمايد:

1- معافيت موقت از تأدية تمام يا قسمتي از هزينة دادرسي در مورد دعوايي كه براي معافيت از هزينة آن ادعاي اعسار شده است.

2- حق داشتن وكيل معاضدتي و معافيت موقت از پرداخت حق‌الوكاله.

1- همان‌طور كه در اين ماده مشاهده مي‌گردد معافيت معسر از پرداخت هزينة دادرسي و حق‌الوكاله به طور موقت مي‌باشد.

ماده514) هرگاه معسر به تأدية تمام يا قسمتي از هزينة دادرسي متمكن گردد، ملزم به تأدية آن خواهد بود. هم‌چنين اگر با درآمدهاي خود بتواند تمام يا قسمتي از هزينة دادرسي را بپردازد دادگاه با در نظر گرفتن مبلغ هزينة دادرسي و ميزان درآمد وي و هزينه‌هاي ضروري زندگي، مقدار و مدت پرداخت هزينة دادرسي را تعيين خواهد كرد.

1- متمكن شدن معسر به تأدية تمام يا قسمتي از هزينة دادرسي ممكن است در اثر محكوم‌له واقع شدن در دعواي اصلي و در نتيجة اخذ محكوم‌به يا غير از آن باشد.