برای اینکه لفظی را در معنای دوم (معنای مجازی) بکار بریم دو شرط لازم است:
الف. علاقه(مناسبت)
ب. قرینة صارفه
علاقه یا مناسبت یعنی ارتباط یعنی معنای دوم به معنای اول ربط داشته باشد.
علاقه اقسام گوناگونی دارد:
الف. شباهت
ب. تضاد: مثلاً به آدم تنبلی بگویند توچقدر کوشایی.
ج- کل و جزء: کل بیان میگردد ولی منظور جزء است. مثلاً فردی میگوید کتابم پاره شد و این در حالی است که چند برگ از کتابش پاره شده نه کل کتاب.
د- جزء و کل: جزء گفته میشود ولی منظور کل است مثلاً از شخصی سؤال میشود خانهای که میخواستی پیدایش کردی و او در جواب میگوید یک اتاق پیدا کردم و این درحالی است که منظور فرد این است که یک خانۀ یک اتاق خوابه پیدا کرده است.
نکته: اگر میان معنای حقیقی و مجازی ارتباطی وجود نداشته باشد، نمیتوان لفظ را برای معنای دوم بکار برد. مثلاً بین حکم به معنای واقعی و قرار رّد دعوا این مناسبت و شباهت به چشم میخورد که هر دو دعوا را تمام میکنند.
نکته: هر گونه مناسبتی که بین دو معنای حقیقی و مجازی خوشایند و ملايم طبع باشد کافی است حتّی اگر علاقۀ تضاد باشد.
قرینه به معنای نشانه و صارفه به معنای منصرف کننده میباشد. برای اینکه کسی به مخاطب بفهماند که منظورش معنای مجازی است باید یک نشانهای بیاورد که مخاطب بفهمد منظورش معنای مجاز ي است. به این نشانه، قرینه صارفه گفته میشود. به عبارت دیگر منظور از قرینه بکار بردن علامت و نشانهای است که نشان دهد معنای حقیقی منظور نیست و ذهن شنونده را از معنای حقیقی منصرف سازد و از این روی آن را قرینة صارفه نیز میگویند.
نکته: در برخی از قراردادهای بین المللی نوشته میشود: «... موضوع برای داوری به یکی از دادگاههای ایران احاله خواهد شد» در اینجا کلمة داوری در معناي حقیقی بکار برده نشده بلکه مجازاً به معنای «رسیدگی قضايی» بکار برده شده است و کلمة دادگاه قرینۀ این استعمال مجازی است.
قرینه صارفه بر دو نوع است:
الف. قرینة صارفة لفظیه (مقالیه):
متکلم یک لفظی میآورد که طرف بفهمد منظور معنای مجازی است. مانند اينكه فردی میگوید من شیری دیدم که داشت کشتی میگرفت. معنای حقیقی شیر همان حیوان درنده است و معنای مجازی آن آدم شجاع است. من شیری را دیدم، تا اینجا هیچ چیزی مشخص نیست و زمانیکه گفته میشود داشت کشتی میگرفت منظور را میفهمیم.
ب. قرینة صارفة حالیه(مقامیه):
در این نوع قرینه متکلم لفظی را نمیگوید بکله مخاطب از اوضاع و احوال به معنای مجازی پی میبرد.
چند نکته:
نکته: مشترک لفظی یعنی اینکه لفظی دارای چند معنی حقیقی باشد. مانند لفظ شیر که به معنای حیوان درنده، مایع سفید رنگ نوشیدنی و شیر آب میباشد.
اگر متکلم لفظ مشترک را بکار برد، برای اینکه مخاطب یا شنونده(سامع) منظورش را بفهمد نیازمند آوردن قرینه میباشد. این قرینه که برای تعیین معانی حقیقی لفظ مشترک بکار میرود قرینۀ معّینه نامیده میشود.
قرینۀ معّینه خود بر دو نوع است:
الف. قرینۀ معیّنة لفظیه (مقالیه):
گوینده لفظی (قرینه) را بکار میبرد که منظورش را از آن لفظ مشترک برساند. مانند اینکه فردی میگوید كه من شیر نوشیدم. نوشیدن یک لفظ است از این لفظ میفهمیم منظور از شیر، شیر نوشیدنی میباشد.
ب. قرینۀ معّینة حالیه (مقامیه):
متکلم لفظی نمیگوید بلکه مخاطب از اوضاع و احوال به منظور متکلم پی میبرد. مانند اينكه فردی با سرعت در حال دویدن و هراسان میگوید شیر. از حالت فرد میفهمیم منظور از شیر، حیوان درنده است.
نکته: قرینۀ صارفه در جايی بکار میرود که متکلم میخواهد بگوید منظور، معنای مجازی است.
نکته: قرینۀ معّینه در جايی بکار میرود که متکلم بخواهد بگوید که کدام یک از معانی حقیقی لفظ مشترک مّد نظر او میباشد.
نکته: مشترک معنوی لفظی است که یک معنی دارد ولی آن معنا کلی میباشد یعنی دارای افراد و مصادیق متعددی میباشد یا بتواند آن مصادیق و افراد را پیدا کند (مشترک معنوی همان کلی در منطق میباشد) مانند بیع و نکاح و انسان که دارای یک معنی است ولی مصادیق بیشمار دارد مثل حسن، علی، مریم ، فاطمه... .
نکته: ترادف يعني دو لفظ مختلف که دارای یک معنی میباشد مترادف نامیده میشوند. مانند انسان و حیوان ناطق که مترادف میباشند. عقد و قرار داد که مترادف میباشند