مفهوم

مفهوم معنايي است كه در كلام بيان نشده ولي از ساختمان تركيبي آن فهميده مي‌شود و موضوع در جمله ذكر نشده است و به دو مفهوم موافق و مخالف تقسیم می­گردد.

 مفهوم موافق

عبارت است قضيه‌اي كه حكم آن نفياً و اثباتاً موافق حكم منطوق باشد که به آن فحوا یا لحن خطاب نیز می­گویند و شامل مفهوم موافق یا قیاس اولویت (ماده 954 ق.م کلمه جنون به طریق اولی باعث انفساخ...) و مفهوم موافق مساوی یا قیاس مساوات (ماده 691 ق.م به حواله و سرایت حکم...) می­شود.

قیاس اولویت، قیاسی است که حکم موضوعی برای موضوع دیگری که ملاک حکم در آن اقوی است، اثبات می­گردد.

مفهوم مخالف

عبارت است از قضيه‌اي كه حكم آن نفياً و اثباتاً مخالف حكم منطوق باشد که به آن دلیل خطاب نیز می­گویند و شامل 1-شرط(ماده 833 ق.م. بند دوم، اگر...)، 2-غایت(ماده 1145 ق.م بند سوم، مادام که...)،   3-حصر(ماده 860 ق.م، غیر از پدر و جد پدری...)، 4-وصف، 5-لقب و  6-عدد می­شود.

نکته: مفاهیم شرط، غایت و حصر حجت می­باشند اما مفاهیم وصف، لقب و عدد حجت نمی­باشند.