مفاهیم

1- منطوق

منطوق معنايي است كه مستقيماً از كلام فهميده مي‌شود و موضوع آن در جمله ذكر شده است و به دو قسم صریح و غیر صریح تقسیم می­گردد.

منطوق صریح

عبارت است از دلالت مطابقی(مثلاً از لفظ خانه منظور تمام خانه باشد(دلالت لفظ بر تمام معنا را مطابقی گویند) ماده 338 ق.م.) و دلالت تضمنی (مثلاً از لفظ خانه منظور دیوار باشد (دلالت لفظ بر بخشی از معنا را تضمنی گویند) ماده 466 ق.م.).

منطوق غیر صریح

عبارت است از دلالت اقتضاء(دلالت الفاظ بر مقصود متکلم مستلزم در تقدیر گرفتن کلمه­ای است. ماده 954 ق.م (کلمه مجنون در تقدیر))، دلالت تنبیه (دلالتی که مقصود متکلم بوده و از سیاق کلام فهمیده می­شود، ماده 502 ق.م علت حکم: عدم اذن موجر) و دلالت اشاره (عرفاً مقصود متکلم نبوده اما لازمه­ی کلام وی می­باشد. ماده 1158 ق.م (6ماه حداقل حمل)).

2- مفهوم

مفهوم معنايي است كه در كلام بيان نشده ولي از ساختمان تركيبي آن فهميده مي‌شود و موضوع در جمله ذكر نشده است و به دو مفهوم موافق و مخالف تقسیم می­گردد.

 مفهوم موافق

عبارت است قضيه‌اي كه حكم آن نفياً و اثباتاً موافق حكم منطوق باشد که به آن فحوا یا لحن خطاب نیز می­گویند و شامل مفهوم موافق یا قیاس اولویت (ماده 954 ق.م کلمه جنون به طریق اولی باعث انفساخ...) و مفهوم موافق مساوی یا قیاس مساوات (ماده 691 ق.م به حواله و سرایت حکم...) می­شود.

قیاس اولویت، قیاسی است که حکم موضوعی برای موضوع دیگری که ملاک حکم در آن اقوی است، اثبات می­گردد.

مفهوم مخالف

عبارت است از قضيه‌اي كه حكم آن نفياً و اثباتاً مخالف حكم منطوق باشد که به آن دلیل خطاب نیز می­گویند و شامل 1-شرط(ماده 833 ق.م. بند دوم، اگر...)، 2-غایت(ماده 1145 ق.م بند سوم، مادام که...)،   3-حصر(ماده 860 ق.م، غیر از پدر و جد پدری...)، 4-وصف، 5-لقب و  6-عدد می­شود.

نکته: مفاهیم شرط، غایت و حصر حجت می­باشند اما مفاهیم وصف، لقب و عدد حجت نمی­باشند.